Modelprotocol weefseldonatie

Dit protocol omschrijft de procedure bij postmortale weefseldonatie. De procedure verloopt in 8 stappen, waarvan sommige parallel lopen. Deze stappen staan per hoofdstuk beschreven.

In het schema zie je om welke stappen het gaat en in welke hoofdstukken ze aan bod komen.

Het weefseldonatieproces start met herkenning van potentiële donoren. Daarna start het proces voor de toestemming voor de donatie. Daarbij wordt uiteraard informatie verstrekt aan de familie over wat weefseldonatie betekent. Wanneer er toestemming of instemming is, wordt de donor aangemeld bij het Orgaancentrum en wordt gestart met de weefseluitname.

Een weefseldonor kan in het hele ziekenhuis herkend en aangemeld worden. Dit hoofdstuk beschrijft:

• Welke patiënten komen voor weefseldonatie in aanmerking?
• Wat zijn de meest voorkomende contra-indicaties voor weefseldonatie?

Iedere overledene die voldoet aan onderstaande voorwaarden kan weefseldonor worden:

• De datum en het tijdstip van overlijden zijn bekend.
• Er zijn geen algemene contra-indicaties (zie 2.2).

Neem bij twijfel over de geschiktheid van de patiënt voor weefseldonatie contact op met het Orgaancentrum via 071 579 57 95.

In tabel 4 staan de meest voorkomende algemene contra-indicaties voor weefseldonatie. Is er sprake van een van de genoemde ziekten, aandoeningen of gebeurtenissen in het verleden? Dan is weefseldonatie niet mogelijk. Het is dan niet nodig om het Donorregister te raadplegen.

Is er geen sprake van een algemene contra-indicatie volgens tabel 4, neem dan contact op met het Orgaancentrum voor aanmelding van een weefseldonor. Het Orgaancentrum beschikt over de laatste informatie met betrekking tot weefselspecifieke contra-indicaties voor weefseldonatie.

Tabel 4: Algemene contra-indicaties voor weefseldonatie

Is er sprake van een contra-indicatie zoals beschreven in tabel 4? Dan is weefseldonatie niet mogelijk. Vul in dat geval wel het donatieformulier in en geef daarin aan: ‘Geen donatie’. Vul daarbij de contra-indicatie(s) in.

Voor het raadplegen van het Donorregister en het bepalen van de vervolgstappen geldt voor weefseldonatie hetzelfde als voor orgaandonatie.

Zie: Modelprotocol orgaandonatie: Donorregister raadplegen. Je vindt hier:

• Hoe, door wie en wanneer moet het Donorregister geraadpleegd worden?
• Wat betekenen de verschillende registraties en wat wordt er per type registratie van de functionaris verwacht?

Daarbij wordt onderscheid gemaakt tussen wilsbekwame patiënten en wilsonbekwame patiënten. Bij wilsonbekwame patiënten is de procedure bij weefseldonatie iets anders dan bij orgaandonatie (zie 3.3 orgaandonatie)

Na de raadpleging van het Donorregister vindt er altijd een gesprek plaats met de naasten van de patiënt over de registratie in het Donorregister. Dit gesprek noemen we het initiële deel van het donatiegesprek.

De richtlijnen voor dit gesprek zijn bij weefseldonatie hetzelfde als bij orgaandonatie. Daarom verwijzen we hiervoor naar Modelprotocol Orgaandonatie Donatiegesprek (hoofdstuk 4).

Dat hoofdstuk beschrijft:

• Wat zijn de uitgangspunten voor het gesprek en de omgang met de naasten?
• Wie voert dit gesprek?
• Met welke naasten en nabestaanden vindt het gesprek plaats?
• Hoe kan de functionaris omgaan met eventuele bezwaren tegen de registratie of de donatie?

Hoofdstuk 4 is een praktische uitwerking van de Wet op de orgaandonatie (Wod). Daar mag dus niet van worden afgeweken.

Tijdens de hele procedure is het van belang om de familie van de (potentiële) donor goed te informeren over het donatieproces. Dit valt onder de verantwoordelijkheid van de arts. Dit hoofdstuk biedt de arts daar handvatten voor.

In het gesprek met de familie over de weefseldonatie kunnen verschillende onderwerpen aan de orde komen.

• Algemene informatie.
• Donatie van specifieke weefsels.
• Het bespreken van de registratie in het Donorregister en het – zo nodig – vragen van toestemming voor donatie staat in hoofdstuk 4.

Het is in het hele proces belangrijk om in te spelen op de informatiebehoefte van de familie. Dit is aan uw professionele inschatting als arts.

In deze paragraaf staat per weefsel beschreven waarvoor dit weefsel wordt gebruikt, hoe de donatie- en uitnameprocedure verloopt en wat de aandachtspunten zijn bij het opbaren van de donor. Welke onderwerpen besproken worden, is afhankelijk van de informatiebehoefte van de familie.

Dit hoofdstuk beschrijft hoe de arts een weefseldonor aanmeldt bij het Orgaancentrum, en welke voorwaarden hiervoor gelden. Ook gaat dit hoofdstuk in op het aannamegesprek en de vragen die daarin gesteld worden. Tot slot staat in dit hoofdstuk welke procedures er gelden voor de acceptatie of afwijzing van een aangemelde donor.

Een weefseldonor wordt aangemeld bij het Orgaancentrum via 071 579 57 95. Er vindt een aannamegesprek met een medewerker van het Orgaancentrum plaats. Afhankelijk van de complexiteit van de donor en het aantal geschikte weefsels, duurt het aannamegesprek gemiddeld ongeveer 20 minuten.

Bij ieder overlijden in het ziekenhuis is het verplicht om te onderzoeken of donatie mogelijk is. Een donor kan worden aangemeld voor weefseldonatie als aan de 3 onderstaande criteria is voldaan:

1. Op het moment van de aanmelding zijn er geen algemene contra-indicaties bekend.
2. Het Donorregister is geraadpleegd.
3. De donor of de nabestaanden hebben toestemming of instemming gegeven voor weefseldonatie. Bij een niet-natuurlijke dood is er voor weefseldonatie voorafgaand aan de uitname ook toestemming nodig van de officier van justitie voor vrijgave van het lichaam. De toestemming van de officier van justitie kan ook nog na de aanmelding worden verkregen.

Dit hoofdstuk geeft (praktische) informatie over de stappen die voorafgaan aan de weefseluitname. Ook beschrijft dit hoofdstuk de prioriteiten die worden gesteld als er meerdere weefsels voor donatie beschikbaar zijn. Ten slotte gaat het hoofdstuk in op de situatie waarin er naast de weefseldonatie ook een obductie op het lichaam moet plaatsvinden.

De eerste stap in de procedure voor weefseldonatie is het koelen van de donor. Dit moet gebeuren in een koelcel. Koeling met alleen een koelplaat is onvoldoende. Hiervoor gelden de volgende richtlijnen:

• Leg de donor bij voorkeur binnen 6 uur na het overlijden in de koelcel.

Doneert de donor ook oogweefsel?

• Leg het hoofd van de donor wat hoger, zodat het hoger ligt dan de borstkas.
• Sluit de oogleden.
• Plaats geen oogkapjes.

Is de donor niet binnen 6 uur na het overlijden gekoeld? Dan spreken we van een ongekoelde donor. In dat geval is het niet altijd meer mogelijk om (alle) weefsels uit te nemen. Wilt u weten wat de mogelijkheden zijn bij een ongekoelde donor? Neem dan contact op met het Orgaancentrum via 071 579 57 95.

Weefsels worden uitgenomen door een speciaal opgeleid weefseluitnameteam. Weefsels kunnen worden uitgenomen in een mortuarium, obductieruimte of uitvaartcentrum. Alleen bij de donatie van bot, kraakbeen en peesweefsel moet de uitname op een operatiekamer gebeuren.

In Tabel 7 zie je per soort weefsel:

• Op welke locatie kunnen de weefsels uitgenomen worden?
• Hoelang duurt de procedure?
• Hoe snel moet de uitname beginnen na het overlijden?

Tabel 7: Praktische informatie over uitname van weefsels

Let op:

• Voor afname van huid is een sectietafel met waterafvoer vereist.
• Donatie van de thoracale aorta kan alleen in combinatie met donatie van hartkleppen.

Voordat weefsels uitgenomen worden, neemt het weefseluitnameteam postmortaal bloed af bij de donor. Op dit bloed worden serologietesten gedaan. Daarbij wordt gecontroleerd of de donor geen ziekten had die een gevaar kunnen vormen voor de ontvanger.

Kan er geen bloed afgenomen worden bij de donor? Of is dit bloed niet geschikt voor het uitvoeren van de serologietesten? Dan gaat het Orgaancentrum na of er in het ziekenhuis bloed van de donor aanwezig is, dat al eerder is afgenomen en dat geschikt is voor deze testen. Als dit bloed beschikbaar is, wordt het gebruikt voor de serologietesten. De weefsels kunnen dan alsnog worden gedoneerd.

Is er geen geschikt bloed beschikbaar? Dan kan de weefseldonatie niet doorgaan. Het Orgaancentrum informeert de aanmeldend arts hierover.

Wordt er obductie verricht op het lichaam van de donor? Dan gelden de volgende voorwaarden voor de volgorde van de weefseluitname en de obductie:

• Oogweefsel en huid kunnen vóór en na de obductie worden uitgenomen.
• Hartkleppen en de thoracale aorta kunnen alleen vóór de obductie worden uitgenomen.
• Bot-, kraakbeen- en peesweefsel worden bij voorkeur vóór de obductie uitgenomen, maar dit kan eventueel ook nog erna.
• Een combinatie van obductie en huid en bot en peesweefseldonatie is niet mogelijk. De huiddonatie gaat dan niet door.

Als de weefseluitname na de obductie plaatsvindt, moet er bloed van de donor worden veiliggesteld voordat de obductie begint. Dit bloed is nodig voor serologisch onderzoek. Het Orgaancentrum zorgt er samen met de uitnameteams voor dat dit gebeurt.

Is er sprake van donatie van hartkleppen, dan bespreken de aanmeldend arts en het Orgaancentrum tijdens het aannamegesprek of het hart beschikbaar moet blijven voor obductie of dat het gedoneerd kan worden.

Na de donatie kan er desgewenst een beperkt pathologisch-anatomisch onderzoek gedaan worden op de restanten van het hart. Het Orgaancentrum kan meer informatie verschaffen over welke aandoeningen en afwijkingen er na de donatie nog uit het pathologisch-anatomisch onderzoek gehaald kunnen worden. De uitkomsten van dit onderzoek worden doorgegeven aan de aanmeldend arts of patholoog.

7.5.1 Thanatopraxie (lichte balseming)

Thanatopraxie is in principe mogelijk in combinatie met donatie van alle weefsels, behalve huid en bot.

Er ontstaan soms onduidelijkheden bij nabestaanden of artsen over de mogelijkheden voor thanatopraxie na donatie. Thanatopraxie wordt inmiddels door een groot aantal uitvaartverzorgers aangeboden en uitgevoerd. De ervaring en expertise van de thanatopracteurs verschilt in de praktijk. Evenals de voorlichting van de uitvaartverzorger/thanatopracteur aan de nabestaanden. Sommige thanatopracteurs geven bij de nabestaanden aan dat de combinatie met donatie niet mogelijk is, omdat zij de procedure na donatie niet kunnen uitvoeren. Hierdoor worden nabestaanden soms gedwongen om een keuze te maken. De NTS heeft hier helaas beperkt invloed op.

7.5.2 Rituele wassing

Wassingsrituelen, die in verschillende religies voorkomen, omvatten het gebruik van water om het lichaam en de geest te zuiveren. Na de rituele wassing wordt het lichaam in een witte doek gewikkeld en mag het lichaam niet meer aangeraakt worden. Daarom moet weefseldonatie vóór de rituele wassing plaatsvinden. Huiddonatie is bij een rituele wassing niet mogelijk, donatie van de andere weefsels wel. Bespreek de combinatie van de donatie met de rituele wassing met het Orgaancentrum.

7.5.3 Combinatie orgaan- en weefseldonatie en ter beschikking stellen aan de wetenschap

Het kan voorkomen dat een overleden zich heeft aangemeld bij een anatomisch instituut en er ook toestemming is voor donatie. De NTS kan niet inzien of een overledene zich heeft aangemeld bij een anatomisch instituut. De NTS komt hier alleen achter als de arts dit meldt bij de raadpleging of aanmelding. In de meeste gevallen is de arts hiervan op de hoogte omdat de nabestaanden dit hebben aangegeven bij de arts.

Sommige universiteiten (anatomisch instituten) kunnen ook na orgaan- en weefseldonatie een lichaam aannemen voor de wetenschap, maar niet allemaal. Ook kunnen niet altijd alle weefsels gedoneerd worden in combinatie met ter beschikking stelling aan de wetenschap. Dit hangt onder andere af van de wijze van preservatie en verschilt daarom per anatomisch instituut. Het Orgaancentrum weet per anatomisch instituut of de combinatie van orgaan- of weefseldonatie en terbeschikkingstelling mogelijk is.

Als iemand toestemming heeft gegeven voor orgaan- en weefseldonatie en zich óók heeft aangemeld bij een anatomisch instituut dan krijgt donatie in principe voorrang. De medewerker van het orgaancentrum adviseert de arts om de nabestaanden hierover te informeren. Wanneer de combinatie van donatie en ter beschikkingstelling niet mogelijk is, dienen de nabestaanden een keuze te maken.

Dit hoofdstuk beschrijft hoe de NTS de nabestaanden van de donor informeert over de resultaten van de weefseldonatie. Dit gebeurt alleen als de nabestaanden dit zelf willen. Het hoofdstuk beschrijft ook waar de nabestaanden terechtkunnen met vragen en hoe wordt omgegaan met bedankbrieven van ontvangers. Schema 16 geeft aan dat deze stap plaatsvindt na de weefseldonatieprocedure.

Zie ook: Uitleg voor naasten

Als een weefseldonor is aangemeld bij het Orgaancentrum, vraagt de medewerker van het Orgaancentrum of de nabestaanden behoefte hebben aan informatie over de donatie. Het gaat dan om informatie over welke weefsels zijn uitgenomen.

Vraag expliciet aan de nabestaanden of ze deze informatie al dan niet willen ontvangen. Zo wordt voorkomen dat zij informatie krijgen waar ze geen prijs op stellen. Willen ze de informatie wel ontvangen, vraag de nabestaanden dan naar het juiste correspondentieadres en achternaam en voorletters van de ontvanger. Zo waarborgen we dat deze informatie bij de juiste persoon terechtkomt.

Als de nabestaanden van de donor hebben aangegeven dat ze informatie over de donatie willen ontvangen, krijgen ze binnen enkele dagen een brief van de NTS. Hierin laat de NTS weten welke weefsels er bij de donor zijn uitgenomen. De donatiecoördinator verzorgt de informatievoorziening aan de aanmeldend arts in het ziekenhuis.

Bij deze brief aan de nabestaanden wordt ook de folder 'na weefseldonatie' meegestuurd. Deze folder bevat algemene informatie over weefseldonatie.

Hebben de nabestaanden specifieke vragen over de weefseldonatie? Dan kunnen zij met vermelding van het referentienummer uit de uitnamebrief contact met de NTS opnemen per e-mail: nabestaanden@transplantatiestichting.nl.

Met enige regelmaat komt het voor dat een ontvanger van weefsels de nabestaanden van de donor wil bedanken. De NTS of een donatiecoördinator van het desbetreffende ziekenhuis fungeert dan als intermediair en stuurt, in overleg met de nabestaanden, de bedankbrief geanonimiseerd door.

Meer over bedankbrieven

Heeft een donor zowel organen als weefsels gedoneerd? Dan zorgt de betrokken orgaandonatiecoördinator ervoor dat de familie hierover adequaat wordt geïnformeerd.